انواع پیس میکر (ضربان ساز قلبی)، شامل تجهیزات پزشکی پیشرفته‌ای هستند که در درمان برخی از انواع نارسایی‌های قلبی نقش مؤثری دارند. این دستگاهها، با ارسال سیگنال‌های الکتریکی به قلب، به تنظیم ضربان آن کمک میکنند. پیس میکرها انواع مختلفی دارند که هر یک، برای شرایط خاصی طراحی شده‌اند؛ در ادامه، به معرفی انواع پیس میکر ها خواهیم پرداخت.
ضربان‌ساز تک‌حفره‌ای (Single-Chamber Pacemaker): این نوع دستگاه، فقط یک سیم (الکترود) دارد که معمولاً به بطن راست یا دهلیز راست قلب متصل میشود و برای تنظیم ضربان در یک حفره قلب به کار میرود.
ضربان‌ساز دوحفره‌ای (Dual-Chamber Pacemaker): این نوع ضربان‌ساز، دو سیم دارد که یکی به دهلیز و دیگری به بطن راست متصل میشود؛ که میتواند، هماهنگی بین دهلیز و بطن را بهبود بخشد و ریتم قلب را به شکل طبیعی‌تری تنظیم کند.
ضربان‌ساز سه‌حفره‌ای یا CRT (Cardiac Resynchronization Therapy): این دستگاه، به سه نقطه در قلب (دهلیز راست، بطن راست، و بطن چپ) متصل میشود و برای درمان نارسایی قلبی استفاده میشود. CRT در بهبود هماهنگی بین بطنها بسیار کمک کننده است.
ضربان‌ساز قابل کاشت و دفیبریلاتور (ICD – Implantable Cardioverter Defibrillator): این نوع دستگاه علاوه بر تنظیم ریتم قلب، میتواند در صورت بروز آریتمی خطرناک مانند فیبریلاسیون بطنی، شوک الکتریکی به قلب وارد کرده و ریتم طبیعی را بازگرداند.
ضربان‌ساز زیرپوستی (Leadless Pacemaker): این نوع ضربان‌ساز به تازگی معرفی شده و برخلاف ضربان‌سازهای سنتی، بدون سیم و الکترود است. این دستگاه کوچک، مستقیماً داخل قلب کاشته میشود و کمتر تهاجمی است.
هر یک از این ضربان‌سازها بسته به نوع و شدت مشکل قلبی فرد، توسط پزشک متخصص انتخاب و نصب میشود. انتخاب صحیح دستگاه و مراقبتهای پس از نصب، میتواند به بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک کند.
ضربان ساز قلبی یا پیس میکر چیست؟
دو نوع دستگاه کاشتنی الکترونیکی برای قلب وجود دارد؛ نوع ساده این دستگاهها، شامل انواع پیس میکر (pacemaker) یا ضربان ساز قلبی است. از نوع پیشرفته‌‌تر که کارهای بیشتری هم انجام میدهد، تحت عنوان دفیبریلاتور داخلی یا آی‌‌سی‌‌دی یاد میشود.
وظیفه انواع پیس میکر ها، افزایش ضربان قلب در افرادی است که به دلایل مختلف، تعداد ضربان آنها کم است. دستگاه‌‌هایی که زیر پوست تعبیه می‌‌شوند، امروزه پرکاربردترین نوع ضربان ساز قلبی هستند. این دستگاه‌‌های پیشرفته، دارای مدارهای الکتریکی (الکترود) قدرتمندی هستند که ضربان قلب را به طرز هوشمندانه تنظیم میکنند.
انواع پیس میکر و ضربان ساز قلبی از دو قسمت اصلی تشکیل می‌‌شوند:
- ژنراتور ضربان؛ این صفحه کوچک فلزی، شامل یک باتری و یک مدار است که میزان ضربان‌‌های الکتریکی قلب را تنظیم میکند.
- الکترودها؛ الکترودها یا سیم‌‌ها بسته به نوع ضربان ساز، می‌‌توانند بین یک تا سه عدد متغیر باشند. الکترودها در دهلیزها یا بطنها کاشته می‌‌شوند. این سیم‌‌ها به ژنراتور متصل می‌‌شوند و ضربان‌‌های الکتریکی ایجاد شده، توسط ژانراتور را به قلب منتقل میکنند.
سیستم طبیعی ضربان سازی قلب چگونه کار میکند؟
مرکز ضربان سازی قلب، در دهلیز راست قرار دارد؛ پیام الکتریکی ضربان قلب در ادامه، در ناحیه‌‌ای به نام گره دهلیزی بطنی یک توقف کوتاه دارد. سپس، جریان الکتریکی وارد بطن میشود و آن را منقبض میکند. بنابراین، همیشه ابتدا انقباض دهلیزی اتفاق می‌‌افتد و بعد از حدود بیست صدم ثانیه، انقباض بطنی ایجاد میشود؛ و بین این دو انقباض، فاصله زمانی کوتاهی وجود دارد.
این فاصله زمانی، به این دلیل است که دهلیز فرصت کافی داشته باشد تا خون را به بطن انتقال دهد؛ و وقتی بطن کاملا پر میشود، حالت انقباض در آن اتفاق می‌‌افتد. پس این توالی بسیار مهم است و عدم وجود آن، باعث میشود انقباض بطنی کاملا موثر نباشد؛ در نتیجه برون ده قلبی کم خواهد شد. کاهش برون دهی، مخصوصا در هنگام فعالیت، باعث خستگی، ضعف و بی‌‌حالی میشود.
انواع پیس میکر
پزشک باید با توجه به نیاز بیمار، بهترین پیس میکر را برای او در نظر بگیرد. پیس میکرها دارای سه نوع مختلف هستند که در ادامه انواع پیس میکر را نام برده‌‌ایم.
ضربان ساز قلبی تک حفره‌‌ای یا تک سیمی (single chamber pacemaker)
در پیس میکرهایی که یک سیم دارند یا تک حفره‌‌ای هستند، سیم به داخل دهلیز راست میرود. سپس در آنجا فیکس میشود و به قسمت ژنراتور ضربان ساز که در زیر پوست قرار می‌‌گیرد، متصل میگردد.
این ضربان سازها، معمولا در قسمت زیر پوست سمت چپ قفسه سینه و زیر استخوان ترقوه قرار می‌‌گیرند. سیم‌‌ها از داخل مسیری مانند سیاهرگی که از زیر استخوان ترقوه می‌‌گذرد، هدایت می‌‌شوند و به داخل حفره‌‌های قلبی می‌‌رسند.
ضربان ساز قلبی دو حفره‌‌ای یا دو سیمی (Dual chamber pacemaker)
در ضربان سازهای دو حفره‌‌ای، یک سیم در داخل بطن راست و یک سیم در داخل دهلیز راست قرار می‌‌گیرد. تفاوت این ضربان ساز با نوع پیس میکر تک حفره ای، این است که در نوع تک حفره‌‌ای فقط یک سیم و آن هم در داخل بطن راست قرار می‌‌گیرد.
اما در پیس میکر های دو حفره‌‌ای، به دلیل وجود دو سیم، پزشک قادر است دهلیز و بطن راست را تحریک کند. با این کار، توالی انقباض دهلیزی- بطنی که در حال عادی وجود دارد ایجاد میشود.
در ضربان ساز قلبی دو حفره ای فرایند توالی کاملا شبیه سازی شده است، به صورتی که، این دستگاه در عمل باعث انقباض دهلیز میشود و بعد در یک فاصله قابل تنظیم، انقباض بطنی رخ میدهد. بنابراین، ضربان‌‌های ساخته شده توسط پیس میکر دو حفره‌‌ای به ضربان‌‌های فیزیولوژی و عملکرد طبیعی قلب بسیار نزدیک هستند.
ضربان ساز قلبی سه حفره‌‌ای یا سه سیمی (Biventricular pacemaker)
فرم دیگری از ضربان ساز قلبی، ضربان سازهای سه حفره‌‌ای هستند. در قلب طبیعی، سیاهرگی وجود دارد که شاخه‌‌های آن روی بطن چپ قرار گرفته است. این سیاهرگ، خون بدون اکسیژن بطن چپ (خون کثیف) را وارد دهلیز راست میکند و از آنجا، خون دوباره وارد فرایند اکسیژن سازی میشود.
وجود این سیاهرگ، به پزشک امکان میدهد که سیمی را از این طریق به بطن چپ بفرستد و آن را هم تحریک کند؛ بنابراین، در ضربان ساز سه حفره‌‌ای یک سیم در دهلیز راست، یک سیم در دهلیز چپ و یک سیم هم روی بطن چپ قرار می‌‌گیرد.
کاربرد انواع پیس میکر سه حفره‌‌ای
قبل از توضیح کاربرد این نوع پیس میکر، لازم است بدانید که در بدن انسان و بطور طبیعی، پیش از هرگونه انقباض و در هر یک عضلات بدن، باید پیام الکتریکی آن انقباض به عضله مورد نظر از قبل رسیده باشد.
نارسایی قلبی در برخی بیماران، به این دلیل رخ میدهد که انقباض دیواره خارجی بطن چپ و دیواره بین بطنی همزمان اتفاق نمی‌افتد. دلیل این مشکل، تأخیر زیاد در ارسال پیام الکتریکی برای انقباض دیواره خارجی بطن چپ است. به طور طبیعی، ابتدا پیام الکتریکی به دیواره بین بطنی میرسد و بعد از فاصله ی زمانی بسیار کوتاه (حدود ۱۵ صدم ثانیه یا)، پیام به دیواره خارجی بطن چپ میرسد.
این فاصله زمانی، باعث میشود که ابتدا دیواره بین بطنی منقبض شود و سپس دیواره خارجی بطن چپ دیرتر منقبض گردد؛ در نتیجه، انقباض این دو بخش بطن چپ به صورت همزمان رخ نمی‌دهد. این مشکل، فاصله‌ای در انقباض کامل بطن چپ ایجاد میکند که میتواند عملکرد قلب را تحت تأثیر قرار دهد.
برای درک بهتر، مثالی در این زمینه ارائه می‌‌دهیم؛ دو گروهی را تصور کنید که در حال طناب کشی هستند. همه اعضای گروه اول برای موفقیت در برابر گروه دوم باید به صورت همزمان طناب را بکشند. اگر این کار را همزمان انجام ندهند، انرژی‌‌های آنها جمع نمی‌‌شود و به هدر میرود.
در مورد نارسایی بطن چپ هم همین قضیه صدق میکند. اگر ابتدا دیواره بین بطنی منقبض شود و بعد از آن، زمانی که انقباض دیواره بین بطنی از بین رفته، دیواره آزاد بطن چپ منقبض شود، انرژی به هدر میرود. ضربان ساز قلبی سه حفره‌‌ای میتواند این مشکل را از بین ببرد.
نحوه کاشت ضربان ساز قلبی سه حفره‌‌ای
برای کاشت این فرم از انواع پیس میکر، پزشک از طریق سیاهرگی که به آن اشاره کردیم، سیم را هدایت میکند. این پیس میکر میتواند به طور همزمان دیواره آزاد بطن چپ، و سپتوم یا دیواره بین بطنی را تحریک کند؛ در نتیجه انقباض بطن چپ، بهتر صورت می‌‌گیرد. افزایش قدرت انقباضی بطن چپ، باعث بهبود علائم نارسایی در بیمار خواهد شد.
چه زمانی بیمار نیاز به کاشت ضربان ساز قلبی دارد؟
در کل دو نوع بیماری قلبی وجود دارد که باعث کاهش ضربان آن میشود؛ و کاشت پیس میکر، میتواند مشکلات آن را حل کند. در ادامه درباره این بیماری‌‌ها توضیحاتی ارائه داده‌‌ایم.
- بیماری گره سینوسی
- بیماری بلوک های قلبی
بیماری گره سینوسی
گره سینوسی، مرکز تولید ضربان قلب است؛ این بخش، در یک فرد طبیعی ضربان را تولید میکند و ضربان از طریق دهلیزها وارد گره دهلیزی بطنی می شود. بعد از آن نیز، از طریق شاخه‌‌هایی وارد بطن راست و چپ خواهد شد. اگر اختلالی در مرکز ضربان سازی به وجود آید، بیماری گره سینوسی رخ داده است. در این صورت، ضربان به اندازه کافی و مورد نیاز برای بدن ایجاد نمی‌‌شود.
به عنوان مثال، فرد در حالت استراحت در یک دقیقه به ۵۰، ۶۰ و حتی بیشتر ضربان نیاز دارد. همین فرد در هنگام فعالیت، مثلا بالا رفتن از پله، به ۸۰ یا ۸۵ و اگر فعالیت شدیدتر باشد، مثلا فرد تندتر راه برود به حدودا ۱۰۰ ضربان نیاز دارد. همچنین این فرد، اگر بدود به ۱۲۰ ضربان و در صورت فعالیت شدیدتر به ضربان بیشتر از آن هم نیاز دارد.
اگر قلب نتواند ضربان عادی بسازد، ضربان آن در حالت عادی کندتر از ۷۰ خواهد بود. یا به عنوان مثالی دیگر، اگر فرد فعالیتی داشته باشد که به ۱۰۰ پالس در دقیقه نیازدارد، گره سینوسی او نهایتا ۵۰ پالس را به ۶۰ پالس در دقیقه می‌‌رساند! و این، باعث احساس خستگی و بی‌‌حالی بعد از کمی فعالیت در فرد میشود.
اگر نارسایی بیشتر باشد، ممکن است در اثر افت زیاد ضربان، خون به حد کافی به مغز نرسد و فرد دچار گیجی، منگی، سرگیجه، از دست دادن هوشیاری و سنکوپ شود. در این صورت، فرد حتی نمی‌‌تواند در حالت ایستاده تعادل خود را حفظ کند. بنابراین، گره سینوسی یکی از نارسایی‌‌هایی است که برای درمان آن، از ضربان ساز قلبی استفاده میشود.
بیماری بلوک‌‌های قلبی
بیماری دیگری وجود دارد که علیرغم تولید کافی ضربان، مانع هدایت آنها به بطنها میشود؛ این موضوع، کاهش ضربان قلب را به دنبال خواهد داشت. به عنوان مثال، از ۶۰ ضربان تولید شده تنها ۳۰تای آن به بطن میرسد.
چراکه گره دهلیزی بطنی یا شاخه‌‌های داخل بطن، که هدایت این سیگنال‌‌ها و پالس‌‌های الکتریکی را به عهده دارند، بیمار هستند؛ این بیماری، بلوک قلبی نامیده میشود. در این بیماری هم نیاز به کاشت انواع ضربان ساز قلبی وجود دارد.
نوع ضربان سازی که در بلوک‌‌های قلبی به کار میرود، دو حفره‌‌ای است. چرا که مرکز ضربان سازی نرمال است و نیازی به پیس میکر ندارد. در این نوع کاشت، یک سیم در دهلیز راست گذاشته میشود.
این سیم، ضربانی که به طور طبیعی ایجاد میشود را دریافت میکند و به سیمی که داخل بطن است، دستور میدهد پالس الکتریکی را وارد بطن کند. بنابراین، از عملکرد طبیعی گره سینوسی سالم برای ساخت ضربان استفاده میشود و بر اساس نیاز بدن، پالس الکتریکی برای بطن ایجاد خواهد شد.
منظور از ضربان ساز قلبی بر اساس نیاز (demand) چیست؟
ضربان سازهایی که امروزه استفاده می‌‌شوند، نوع demand یا پیس میکرهایی هستند که بر اساس نیاز بدن کار میکنند. به عنوان مثال، در زمان‌‌هایی که ضربان قلب فرد طبیعی است، دستگاهها فعالیتی ندارند.
این ضربان سازها، در واقع سنسوری دارند که به طور مرتب ضربان‌‌ها را در دهلیز، بطن یا هر دو و هر جا که سیم قرار دارد چک میکند. سنسورها می‌‌توانند ضربان عادی را از ضربان کند تشخیص دهند. چنانچه ضربان کند بود، پیس میکر شروع به فعالیت و تحریک پالس‌‌های قلبی میکنند. به همین دلیل است که این دستگاه‌‌های پیشرفته، ضربان ساز قلبی بر اساس نیاز نامیده می شوند.
اندازه ضربان ساز قلبی
خوشبختانه، همه انواع ضربان ساز قلبی حجم بسیار کمی دارند. این دستگاهها، شامل صفحات بسیار نازک و در حد یک یا دو میلی متر هستند و تمام سیستم های الکتریکی پیشرفته، در همان لایه بسیار نازک و در داخل این صفحه قرار می‌‌گیرد.
اندازه این صفحات، معمولا در حد چند سانتی متر و تقریبا ۲۸ گرم است؛ صفحات در زیر پوست کاشته می‌‌شوند. اگر پزشک به جنبه‌‌های زیبایی هم دقت کند و مهارت کافی در این زمینه داشته باشد، این دستگاهها اصلا دیده نمی‌‌شوند. حتی، برخی بیماران خودشان هم متوجه نمی شوند ضربان ساز در کجا کاشته شده است.
علیرغم پیشرفت های تکنولوژیکی در فناوری دستگاه های ضربان ساز، عنصر سرب مورد استفاده در این ضربان سازها، هنوز پاشنه آشیل این روش کنترل ریتم محسوب می شوند. سیستم ضربان ساز دائمی بدون سرب، به عنوان گزینه ای برای برطرف کردن ضعف این سیستم ابداع شده است.
امروزه پیشرفت در فن آوری باتری و کوچک سازی عمیق الکترونیک، فرصتی را برای کاشت کل سیستم ضربان ساز در بطن راست فراهم کرده است. Leadless Pacemakers: Current Achievements and Future Perspectives – PMC (nih.gov)
ماندگاری ضربان سازهای قلبی
این دستگاهها، معمولا تا ۱۵ سال ماندگاری دارند؛ بعد از این مدت، باطری ضربان ساز قلبی تمام میشود و نیاز به تعویض پیدا میکند. عمل تعویض پیس میکرها، از کاشت آنها راحت‌‌تر و سریع‌‌تر است و دوران ریکاوری کمتری هم دارد.
عوارض کاشت ضربان ساز قلبی
ضربان سازها خطری برای بیمار ندارند و با توجه به توضیحات داده شده، کاشت آنها برای درمان برخی بیماریهای قلبی ضروری است. اما در موارد نادر ممکن است عوارض زیر مشاهده شود:
- عفونت در جایی که دستگاه کاشته شده است.
- واکنش آلرژیک به رنگ یا ماده بیهوشی که برای عمل استفاده میشود.
- کبودی، تورم یا خونریزی در محل کاشت مخصوصا اگر از داروهای رقیق کننده خون استفاده می‌‌کنید.
- آسیب رگ‌‌های خونی یا عصب‌‌های نزدیک دستگاه ضربان ساز.
مراقبتهای لازم بعد از کاشت ضربان ساز قلبی
احتمال اینکه این دستگاهها بعد از کاشت خوب کار نکنند بسیار پایین است ولی شما باید جانب احتیاط را رعایت کنید و موارد زیر را به خاطر بسپارید:
تلفن همراه
اشکالی ندارد اگر شما موبایل همراه داشته باشید، اما باید آن را حداقل ۱۵ سانتی‌‌متر دور از ضربان ساز قلبی قرار دهید؛ بنابراین هرگز گوشی را در جیب پیراهن خود نگذارید. همچنین هنگام صحبت با گوشی آن را سمت گوشی که پیس میکر از آن دورتر است، نگه دارید.
سیستم امنیتی
سیستم‌‌های فلزیاب فرودگاه‌‌ها، ممکن است تاثیری روی کارایی ضربان ساز قلبی نداشته باشند، ولی سعی کنید زیاد به آنها نزدیک نشوید. بهتر است در این مواقع، یک کارت شناسایی به همراه داشته باشید که نشان میدهد در بدن شما ضربان ساز کاشت شده است.
تجهیزات پزشکی
برخی از شیوه‌‌های پزشکی مانند سی تی اسکن، MRI، پرتودرمانی و غیره میتواند باعث اختلال در کارکرد ضربان ساز قلبی شوند. چنانچه به این موارد نیاز پیدا کردید، حتما باید پزشک را از وجود این دستگاه در بدن خود مطلع کنید.
همچنین، همیشه حداقل ۱۶ سانتی‌‌متر از دستگاه‌‌هایی مانند ترانسفورماتورهای با ولتاژ بالا، سیستم‌‌های موتور ژنراتور و ابزار جوشکاری فاصله داشته باشید.
جمع بندی درباره نحوه کاشت انواع ضربان ساز قلب
در این مقاله اطلاعات جامعی درباره دستگاه‌‌های ضربان ساز قلبی ارائه دادیم. انواع پیس میکر، می‌‌توانند نارسایی و عملکرد ناقص قلب را جبران کنند؛ بنابراین، افرادی که در قلب آنها این دستگاهها وجود دارد، پالس‌‌هایی مانند افراد سالم خواهند داشت.
8 دیدگاه دربارهٔ «بررسی انواع پیس میکر و شیوه کاشت ضربان ساز قلبی»
سلام مقاله خوب و بسیار جامعی بود به ویژه ویدئو که کامل پاسخ داده بود به پرسش هایی که در این زمینه ایجاد میشه
سلام ممنون از همراهی شما
سلام سایت خوبی با مقالات جامعی دارین فقط با شماره هایی که تماس میگیرم اشغال می زنه.
سلام شما می تونید با شماره های 88881891،88793628، 88793389 تماس بگیرید.
سلام عمل کاشت پیس میکر چند ساعت طول می کشه و اینکه باید چند روز در بیمارستان باشیم؟
سلام این عمل یک ساعت طول میکشه و بیمار هم لازم هست یک روز و یک شب در بیمارستان بستری باشند.
درود و وقت بخیر دکتر عزیز
ممنون از زحمات شما و مقالات مفیدی که درسایت قرار میدید. جسارتا میخواستم بدونم برای کودک زیر 5 سال هم امکان نصب پیس میکر وجود دارد؟؟
سلام و آرزوی سلامتی برای شما
بله، در شرایطی که اختلالات جدی هدایت الکتریکی قلب مانند بلوک قلبی مادرزادی کامل وجود داشته باشه، کاشت پیس‌میکر در کودکان زیر ۵ سال امکان‌پذیره. البته این کار نیاز به ارزیابی دقیق توسط فوق تخصص الکتروفیزیولوژی اطفال دارد. حتما سعی کنید از اساتید باتجربه این حوزه مشورت بگیرید.