ساختار و عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب

گره سینوسی دهلیزی قلب که بیشتر به عنوان گره SA (مخفف Sino-Atrial Node) شناخته می‌شود، نقشی کلیدی در ایجاد ضربان قلب منظم است و به عنوان گره ضربان‌ساز قلب شناخته می‌شود. این گره، این اولین جزء سیستم هدایت قلبی است و از سلول‌های ماهیچه‌ای تخصص‌یافته قلب تشکیل شده است، که در یک گره در دهلیز راست با هم قرار می‌گیرند.

این سلول‌ها توانایی خود تحریکی را دارند، به طوری که قلب قادر است مستقل از هر گونه عصب بیرونی منقبض شود. در نتیجه گره سینوسی دهلیزی قلب را می توان به عنوان بخشی از سیستم کنترل ضربان قلب در نظر گرفت. در این مقاله از کلینیک آریتمی تهران آناتومی و عملکرد گره ضربان‌ساز قلب مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

بررسی ساختار گره ضربان‌ساز قلب

گره SA در دیواره خلفی جانبی سینوس ورید اجوف در دهلیز راست، نزدیک به محل اتصال ورید اجوف فوقانی با دهلیز راست، در عمق تا انتهای ستیغ پایانی (Crista Terminalis) یافت می‌شود. این گره از کاردیومیوسیت (سلول‌های عضلانی قلب) های تخصص‌یافته‌ای تشکیل شده است، که به سلول‌های عضلانی گره‌ای قلب یا سلول‌های ضربان‌ساز معروف هستند؛ و در یک دسته بیضی دراز، به طول 8 تا 25 میلی‌متر گروه‌بندی می‌شوند.

سلول‌های گره ای، کوچکتر از کاردیومیوسیت های معمولی هستند و فاقد دیسک های میانی هستند. آنها قادر به تحریک خود هستند، به این معنی که می توانند به طور مستقل تکانه های الکتریکی خود به خودی تولید کنند. آنها مستقیماً با کاردیومیوسیت‌های مجاور، از طریق اتصالات شکافدار (gap junctions) ارتباط برقرار می‌کنند و در نتیجه، انقباضات قلب را القا می‌کنند. ^{sinoatrial node, a heterogeneous pacemaker structure | Cardiovascular Research | Oxford Academic (oup.com)}

عدم فعالیت صحیح این گره ضربان‌ساز قلب به هر دلیلی، منجر به ایجاد آریتمی قلبی می‌شود. اگر این اختلالات باعث کاهش شدید ضربان قلب یا بی‌نظمی خطرناک در ریتم قلب شوند، ممکن است نیاز به استفاده از باطری قلب یا همان پیس‌میکر جهت تنظیم ریتم و حفظ پمپاژ مؤثر قلب باشد.

آشنایی با سیستم هدایت قلبی

گره سینوسی دهلیزی، یکی از چندین ساختار سیستم هدایت قلبی است. این سیستم هدایتی، تکانه‌هایی را برای انقباضات قلب ایجاد می‌کند و جریان هماهنگ خون را از طریق حفره‌های قلب تضمین می‌کند. اجزای این سیستم عبارت‌اند از:

• گره سینواتریال (SA Node)
• گره دهلیزی بطنی (AV Node)
• دسته تار دهلیزی بطنی (His Bundle)
• دسته تارهای راست و چپ
• سلول‌های پورکنژ

از آنجایی که سلول‌های گره SA تکانه‌ها را با سریع‌ترین سرعت ارسال می‌کنند، عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب به عنوان ضربان‌ساز اصلی شناخته می‌شود و اجزای باقی‌مانده از سیستم هدایت قلبی با ریتم آن هماهنگ می‌شوند. تکانه‌های گره SA قبل از اینکه به سمت گره AV و اجزای دیگر سیستم هدایتی حرکت کنند، در سراسر دهلیزها پخش می‌شوند و باعث انقباض آن‌ها می‌شوند.

فیبرهای رسانای تخصصی بین این ساختارهای مختلف، امکان انتقال سریع تکانه‌ها را فراهم می‌کنند (چهار برابر سریع‌تر از میوکارد معمولی). هر یک از این ساختارها، محل متفاوتی دارند و مسئول تحریک سلول‌های عضله قلب در ناحیه خاصی از قلب هستند. این موضوع، باعث جریان منظم خون در حفره‌های قلب می‌شود. ^{Sinoatrial node: definition, location, function | Kenhub}

عصب‌دهی و خون‌رسانی به گره سینوسی دهلیزی

برای آشنایی بهتر با عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب، لازم است با نحوه خون‌رسانی و عصب‌دهی این بخش مهم از قلب آشنا شویم.

خون‌رسانی در گره سینوسی دهلیزی

• گره سینوسی برای کارکرد خود نیاز به اکسیژن و مواد مغذی دارد که از طریق خون تأمین می‌شود.
• در بیشتر افراد (حدود 60٪)، خون‌رسانی این گره از شاخه‌ای از شریان کرونری راست انجام می‌شود.
• در 40٪ از افراد، این گره خون خود را از شریان کرونری چپ یا شریان سیرکومفلکس دریافت می‌کند.
• وقتی خون از طریق این شریان‌ها به گره سینوسی می‌رسد، همزمان بخش‌هایی از قلب مانند تنه ریوی و برخی دیگر از قسمت‌های حیاتی قلب نیز تغذیه می‌شوند.

عصب‌دهی گره سینوسی دهلیزی قلب

قلب ما دارای یک سیستم هدایت الکتریکی داخلی است، که به‌صورت خودکار ضربان را تنظیم می‌کند؛ اما برای تطبیق ضربان قلب با شرایط بدن، به ورودی‌های عصبی نیاز دارد. این تنظیمات، توسط سیستم عصبی خودمختار (اتونوم) انجام می‌شود که شامل دو بخش اصلی است:

عصب واگ (پاراسمپاتیک)

• وظیفه این عصب کاهش ضربان قلب و ضعیف‌تر کردن انقباضات قلبی است.
• این بخش بیشتر در زمان استراحت فعال می‌شود، به همین دلیل وقتی آرام هستیم، ضربان قلب کاهش می‌یابد.

 اعصاب سمپاتیک

• این اعصاب از گره‌های عصبی گردنی و قفسه سینه منشأ می‌گیرند.
• وظیفه آن‌ها افزایش ضربان قلب و قدرت انقباض قلب است.
• هنگام استرس، هیجان، ترس یا ورزش، این اعصاب فعال می‌شوند و ضربان قلب را بالا می‌برند (مانند زمانی که بدن در وضعیت “جنگ یا گریز” قرار می‌گیرد).

نگاهی دقیق‌تر به عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب

در حالت عادی و هنگام استراحت، سلول‌های این گره (به نام میوسیت‌ها) به‌صورت خودکار و بدون نیاز به فرمان خارجی، با سرعتی بین ۶۰ تا ۱۰۰ ضربه در دقیقه فعال می‌شوند و باعث شروع هر ضربان قلب می‌گردند. بدن ما به کمک سیستم عصبی خودمختار (اتونوم)، فعالیت گره سینوسی را تنظیم می‌کند:

• اعصاب پاراسمپاتیک (به‌ویژه عصب واگ)، با کاهش سرعت فعالیت گره، باعث کاهش ضربان قلب می‌شوند. این حالت معمولاً در زمان استراحت یا خواب رخ می‌دهد.

• اعصاب سمپاتیک، در زمان‌هایی مثل استرس، هیجان یا ورزش، فعالیت گره را افزایش داده و ضربان قلب را بالا می‌برند.

به این ترتیب، قلب به‌طور هوشمندانه با شرایط مختلف بدن مانند ورزش، ترس یا خواب هماهنگ می‌شود.

تغییر محل شروع ضربان در گره سینوسی

نکته جالب این است که گره سینوسی از تعداد زیادی سلول تشکیل شده و همیشه همان سلول خاصی ضربان را شروع نمی‌کند. گاهی سلولی که زودتر از بقیه فعال می‌شود، جای سلول قبلی را در تولید ضربان می‌گیرد. به این پدیده، تغییر محل ضربان‌ساز (Pacemaker Shift) می‌گویند. این تغییر طبیعی است و می‌تواند باعث کمی افزایش یا کاهش ضربان قلب در محدوده نرمال شود.

با این حال، میوسیت‌ها همچنین ممکن است پتانسیل‌های عملی تولید کنند که کندتر از پتانسیل عمل قبلی تولید شده است. این باعث کاهش ضربان قلب می‌شود که هنوز در محدوده طبیعی است و یک تغییر رو به پایین تلقی می‌شود. به نظر می‌رسد تغییر در منشأ عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب، به غالب بودن سمپاتیک یا پاراسمپاتیک بستگی دارد. با غلبه سمپاتیک، به نظر می‌رسد در داخل گره سینوسی تغییر رو به بالا ظاهر می‌شود، در حالی که با غلبه پاراسمپاتیک، به نظر می‌رسد در گره سینوسی تغییر رو به پایین ظاهر می‌شود. در صورتی که در روند عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب اختلالی رخ دهد،، معمولا اولین تشخیص جامع بر یکی از انواع آریتمی سینوسی قلب خواهد بود که در مقاله دیگری به تفصیل درباره آن پرداختیم.

به طور کلی، ارتباط مستقیمی بین بیماری های نشات گرفته از اختلال عملکردی گره سینوسی دهلیزی قلب با بیماری های مرتبط با عروق قلبی یافت نشده است. با این حال، در صورتی که احساس میکنید در هنگام اضطراب یا حملات عصبی مانند حمله پانیک دچار سو عارضه ای می شوید، سریعا با پزشک مرتبط در این زمینه ارتباط برقرار کنید.

تأثیر سبک زندگی بر عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب

عملکرد گره سینوسی دهلیزی (SA Node) به طور مستقیم تحت تأثیر عوامل محیطی و سبک زندگی فرد قرار دارد. فعالیت این گره توسط سیستم عصبی خودمختار کنترل می‌شود و اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک سرعت ضربان قلب را تنظیم می‌کنند، بنابراین رفتار و عادت‌های روزمره می‌توانند نقش مهمی در ریتم قلب داشته باشند.

1. استرس و اضطراب: فشار روانی مداوم باعث افزایش فعالیت اعصاب سمپاتیک می‌شود و منجر به تپش سریع قلب یا اختلال در ضربان می‌گردد. مدیریت استرس از طریق روش‌هایی مانند تنفس عمیق، مدیتیشن یا ورزش منظم می‌تواند تعادل عملکرد گره SA را حفظ کند.
2. ورزش و فعالیت بدنی: تمرینات هوازی منظم و ورزش سبک، با تقویت کارایی قلب و سیستم عصبی، باعث بهبود هماهنگی ضربان‌ساز قلب می‌شوند. با این حال، ورزش شدید و ناگهانی بدون آمادگی می‌تواند ضربان قلب را به صورت موقت نامنظم کند.
3. خواب و استراحت کافی: گره سینوسی در طول استراحت و خواب، فعالیت خود را کاهش می‌دهد تا بدن ریکاوری شود. کمبود خواب یا اختلالات خواب، می‌تواند منجر به برادی‌کاردی یا بی‌نظمی ضربان قلب شود.
4. تغذیه و مصرف دارو: رژیم غذایی سالم، کاهش مصرف کافئین و اجتناب از داروهای تحریک‌کننده غیرضروری، به حفظ ریتم طبیعی ضربان قلب کمک می‌کند. همچنین بیماری‌ها و داروهای خاص می‌توانند عملکرد گره SA را مختل کنند.

در مجموع، سبک زندگی سالم و پایش منظم عملکرد قلب، نقش کلیدی در حفظ ضربان منظم و عملکرد بهینه گره سینوسی دهلیزی دارد و می‌تواند از بروز اختلالات آریتمی پیشگیری کند.

اختلال در عملکرد گره سینوسی دهلیزی (SND)

گره سینوسی (SA Node) که وظیفه تولید ضربان قلب را بر عهده دارد، گاهی اوقات دچار اختلال عملکرد می‌شود. این مشکل زمانی رخ می‌دهد که سلول‌های این گره، تکانه‌های الکتریکی غیرطبیعی تولید کنند؛ یا سیگنال‌ها، به درستی در سراسر سلول‌های اطراف آن منتقل نشوند. ^{Physiology, Sinoatrial Node – StatPearls – NCBI Bookshelf (nih.gov)}

• این اختلال ممکن است مادرزادی (ارثی) باشد یا در طول زندگی (اکتسابی) ایجاد شود.
• نوع اکتسابی شایع‌تر است و می‌تواند به دلایل مختلفی مانند بیماری‌های قلبی، افزایش سن، مصرف برخی داروها یا مشکلات متابولیکی رخ دهد.
• برخی از بیماران هیچ علامتی ندارند، اما در برخی دیگر ممکن است علائمی مانند سرگیجه، غش، تپش قلب یا خستگی ظاهر شود.

تشخیص اختلال عملکرد گره سینوسی (SND) در نوار قلب

اختلال عملکرد گره سینوسی (Sick Sinus Syndrome یا SND) یکی از شایع‌ترین مشکلات سیستم هدایت الکتریکی قلب است که بیشتر در سالمندان دیده می‌شود. این اختلال باعث می‌شود گره سینوسی نتواند به‌درستی ضربان‌های منظم و کافی تولید کند. نوار قلب (ECG) ابزار اصلی برای تشخیص این وضعیت است.

از جمله علائم قابل مشاهده در نوار قلب بیماران مبتلا به SND، می‌توان به برادی‌کاردی سینوسی (ضربان کمتر از ۶۰ در دقیقه)، وقفه سینوسی (توقف موقتی در تولید ضربان) و سینوس آرست (ایست کامل گره SA برای چند ثانیه) اشاره کرد. در برخی موارد، الگوی «Tachy-Brady Syndrome» نیز مشاهده می‌شود که طی آن، دوره‌هایی از تاکی‌کاردی (ضربان سریع) با دوره‌هایی از برادی‌کاردی شدید دنبال می‌شود. در چنین شرایطی، فاصله بین موج‌های P افزایش می‌یابد یا به‌طور غیرمنتظره‌ای حذف می‌شود. تشخیص دقیق این تغییرات، نیازمند بررسی نوار قلب در حالت استراحت و گاهی استفاده از هولتر مانیتورینگ ۲۴ ساعته برای ثبت نوسانات ریتم در طول شبانه‌روز است. این بررسی‌ها به پزشک کمک می‌کند تصمیم بگیرد آیا بیمار نیاز به درمان دارویی یا کاشت پیس‌میکر دارد.

مروری بر فعالیت گره سینوسی دهلیزی قلب با کلینیک آریتمی

در این مقاله از کلینیک آریتمی تهران، با ساختار و عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب آشنا شدیم. این گره، به عنوان گره ضربان‌ساز قلب شناخته می‌شود و همچنین مسئول تنظیم ضربان قلب، از طریق ارتباط با سیستم عصبی است. شیوه خون‌رسانی به این گره می‌تواند در افراد مختلف، متفاوت باشد. همچنین با وجود اینکه قلب دارای سیستم تحریک خود به خودی است، اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک می‌توانند در تنظیم عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب نقش داشته باشند. از اینکه تا انتهای این مقاله همراه ما بودید سپاسگزاریم.