گره سینوسی دهلیزی قلب که بیشتر به عنوان گره سینواتریال یا SA شناخته می‌شود، ساختاری کلیدی در ایجاد ضربان قلب منظم است و به عنوان گره ضربان‌ساز قلب شناخته می‌شود. این اولین جزء سیستم هدایت قلبی است و از سلول‌های ماهیچه‌ای تخصص‌یافته قلب تشکیل شده است که در یک گره در دهلیز راست با هم قرار می‌گیرند. این سلول‌ها توانایی خود تحریکی را دارند، به طوری که قلب قادر است مستقل از هر گونه عصب بیرونی منقبض شود. در نتیجه گره سینوسی دهلیزی قلب را می توان به عنوان بخشی از سیستم کنترل ضربان قلب در نظر گرفت. در این مقاله از کلینیک آریتمی تهران – توانیر آناتومی و عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
بررسی ساختار گره ضربان‌ساز
گره سینوسی در دیواره خلفی جانبی سینوس ورید اجوف در دهلیز راست نزدیک به محل اتصال ورید اجوف فوقانی با دهلیز راست، در عمق تا انتهای ستیغ پایانی (Crista Terminalis) یافت می‌شود. این گره از کاردیومیوسیت (سلول‌های عضلانی قلب) تخصص‌یافته‌ای تشکیل شده است که به سلول‌های عضلانی گره‌ای قلب یا سلول‌های ضربان‌ساز نیز معروف هستند که در یک دسته بیضی دراز به طول 8 تا 25 میلی‌متر گروه‌بندی می‌شوند. سلول‌های گره ای، کوچکتر از کاردیومیوسیت های معمولی هستند و فاقد دیسک های میانی هستند. آنها قادر به تحریک خود هستند، به این معنی که می توانند به طور مستقل تکانه های الکتریکی خود به خودی تولید کنند. آنها مستقیماً با کاردیومیوسیت‌های مجاور از طریق اتصالات شکافدار (gap junctions) ارتباط برقرار می‌کنند و در نتیجه انقباضات قلب را القا می‌کنند.
عدم فعالیت صحیح این گره ضربان ساز به هر دلیلی منجر به ایجاد آریتمی قلبی می شود. در مقاله ی مرتبط با این عارضه می توانید درباره عوارض آریتمی های قلبی بر فعالیت گره سینوسی بخوانید.
آشنایی با سیستم هدایت قلبی
گره سینوسی یکی از چندین ساختار سیستم هدایت قلبی است. این سیستم هدایتی، تکانه‌هایی را برای انقباضات قلب ایجاد می‌کند و جریان هماهنگ خون را از طریق حفره‌های قلب تضمین می‌کند. اجزای این سیستم عبارت‌اند از:
- گره سینواتریال (SA Node)
- گره دهلیزی بطنی (AV Node)
- دسته تار دهلیزی بطنی (His Bundle)
- دسته تارهای راست و چپ
- سلول‌های پورکنژ
از آنجایی که سلول‌های گره SA تکانه‌ها را با سریع‌ترین سرعت ارسال می‌کنند، عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب به عنوان ضربان‌ساز اصلی شناخته می‌شود و اجزای باقی‌مانده از سیستم هدایت قلبی با ریتم آن هماهنگ می‌شوند. تکانه‌های گره SA قبل از اینکه به سمت گره AV و اجزای دیگر سیستم هدایتی حرکت کنند، در سراسر دهلیزها پخش می‌شوند و باعث انقباض آنها می‌شوند. فیبرهای رسانای تخصصی بین این ساختارهای مختلف امکان انتقال سریع تکانه‌ها را فراهم می‌کنند (چهار برابر سریع‌تر از میوکارد معمولی). هر یک از این ساختارها محل متفاوتی دارند و مسئول تحریک سلول‌های عضله قلب در ناحیه خاصی از قلب هستند. این موضوع باعث جریان منظم خون در حفره‌های می‌شود.
عصب‌دهی و خون‌رسانی به گره سینوسی دهلیزی
برای آشنایی بهتر با عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب، نیاز است با نحوه خون‌رسانی و عصب‌دهی این بخش مهم از قلب آشنا شویم.
خون‌رسانی
گره ضربان‌ساز خون شریانی خود را از شاخه گره سینوسی شریان کرونری راست در اکثریت افراد (60%) دریافت می‌کند، اما می تواند در حدود 40٪ افراد از شریان کرونری چپ یا شریان سیرکومفلکس نیز منشعب شود. در حالت اول، منبع خون نزدیک به مبدأ شریان کرونری راست است و از پشت به ورید اجوف فوقانی بالا می رود تا گره SA و همچنین تنه ریوی را تامین کند.
عصب‌دهی
اگرچه قلب دارای سیستم هدایت قلبی ذاتی خود است، اما برای تعدیل عملکرد خود به عصب اتونوم خارجی دریافت شده از طریق شبکه قلبی متکی است. بخش‌های پاراسمپاتیک شبکه قلب فقط از عصب واگ کمک دریافت می‌کنند و مسئول کاهش ضربان قلب و نیروی انقباض هستند. قسمت سمپاتیک شبکه قلب از طریق اعصاب قلبی که از گانگلیون‌های سمپاتیک گردنی و قفسه سینه بالایی منشأ می‌گیرند دریافت می‌شود. ورودی سمپاتیک به قلب مسئول افزایش ضربان قلب و نیروی انقباض است؛ مانند هنگام پاسخ “جنگ یا گریز” که باعث می‌شود قلب ما تندتر بزند.
نگاهی دقیق‌تر به عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب
ضربان قلب بسته به عوامل مختلف محیطی و فیزیولوژیکی میتواند به طور قابل ملاحظه‌ای متفاوت باشد. در حالت استراحت، میوسیت‌های (سلول‌های عضله قلب) گره SA با سرعت ذاتی بین 60 تا 100 ضربه در دقیقه دپلاریزه می‌شوند که به طور کلی ضربان قلب طبیعی در نظر گرفته می‌شود. سیستم عصبی خودمختار به شدت ورودی به گره سینوسی را کنترل می‌کند. فیبرهای اتونوم گره سینوسی را کنترل می‌کنند تا شروع چرخه‌های بعدی قلبی را آغاز کنند و در نتیجه بر ضربان قلب تأثیر بگذارند. ورودی پاراسمپاتیک سرعت تولید پتانسیل عمل را کاهش می‌دهد و در نتیجه ضربان قلب را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، ورودی سمپاتیک سرعت تولید پتانسیل عمل را افزایش می‌دهد و در نتیجه ضربان قلب را افزایش می‌دهد. این کنترل شدید گره سینوسی به قلب اجازه می‌دهد تا با فشارهای فیزیولوژیکی مختلفی که روی بدن قرار می‌گیرد سازگار شود. به عنوان مثال، قلب به افزایش تقاضای اکسیژن بدن در طول ورزش با افزایش ورودی سمپاتیک و افزایش ضربان قلب پاسخ می‌دهد.
از آنجایی که گره سینوسی از چندین میوسیت تشکیل شده است، اولین میوسیتی که یک تکانه الکتریکی تولید می‌کند همیشه یکسان نیست. این فرایند به تغییر ضربان‌ساز (Pacemaker Shift) معروف است. به عنوان مثال، یک میوسیت ممکن است پالسی تولید کند که سریع‌تر از میوسیتی باشد که پتانسیل عمل قبلی را تولید کرده است که باعث افزایش ضربان قلب در محدوده طبیعی می‌شود. این یک تغییر رو به بالا در نظر گرفته می‌شود. با این حال، میوسیت‌ها همچنین ممکن است پتانسیل‌های عملی تولید کنند که کندتر از پتانسیل عمل قبلی تولید شده است. این باعث کاهش ضربان قلب می‌شود که هنوز در محدوده طبیعی است و یک تغییر رو به پایین تلقی می‌شود. به نظر می‌رسد تغییر در منشأ عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب به غالب بودن سمپاتیک یا پاراسمپاتیک بستگی دارد. با غلبه سمپاتیک، به نظر می‌رسد در داخل گره سینوسی تغییر رو به بالا ظاهر می‌شود، در حالی که با غلبه پاراسمپاتیک، به نظر می‌رسد در گره سینوسی تغییر رو به پایین ظاهر می‌شود. در صورتی که در روند عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب اختلالی رخ دهد معمولا اولین تشخیص جامع بر یکی از انواع آریتمی سینوسی قلب خواهد بود که در مقاله دیگری به تفصیل درباره آن پرداختیم.
به طور کلی ارتباط مستقیمی بین بیماری های نشات گرفته از اختلال عملکردی گره سینوسی دهلیزی قلب با بیماری های مرتبط با عروق قلبی یافت نشده است. با این حال در صورتی که احساس میکنید در هنگام اضطراب یا حملات عصبی مانند حمله پانیک دچار سو عارضه ای می شوید سریعا با پزشک مرتبط در این زمینه ارتباط برقرار کنید.
سخن پایانی با کلینیک آریتمی توانیر
در این مقاله از کلینیک آریتمی تهران – توانیر، با ساختار و عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب آشنا شدیم. این گره به عنوان ضربان‌ساز قلب شناخته می‌شود و همچنین مسئول تنظیم ضربان قلب از طریق ارتباط با سیستم عصبی است. شیوه خون‌رسانی به این گره میتواند در افراد مختلف، متفاوت باشد. همچنین با وجود اینکه قلب دارای سیستم تحریک خود به خودی است، اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک می‌توانند در تنظیم عملکرد گره سینوسی دهلیزی قلب نقش داشته باشند. از اینکه تا انتهای این مقاله همراه ما بودید سپاسگزاریم.
منابع و مآخذ
